Χαλκή Πύλη

Η επίσημη είσοδος στο Μεγάλο Παλάτιο ήταν η Χαλκή Πύλη. Το όνομα οφειλόταν πιθανότατα είτε στη χάλκινη επένδυση της οροφής της, είτε στους χάλκινους άξονες περιστροφής των θυρών της. Μια στοά -που δεν σώζεται σήμερα- συνέδεε τη Χαλκή Πύλη με το Αγίασμα στον περιβάλλοντα χώρο της Αγίας Σοφίας. Πάνω από τη θύρα της Χαλκής Πύλης υπήρχε η περίφημη εικόνα του Χριστού Χαλκίτη. Η Χαλκή συνδέεται με σημαίνοντα γεγονότα της βυζαντινής ιστορίας: κήρυξη πολέμων, αυτοκρατορικές τελετές θριάμβου μετά από στρατιωτικές νίκες, πένθιμες λιτανείες αυτοκρατορικών λειψάνων στο πλαίσιο επικηδείων πομπών, δημόσια προσκύνηση της εικόνας του Χριστού Χαλκίτη πριν από την είσοδο του αυτοκράτορα στο Ιερό Παλάτιον. Η πύλη κτίστηκε επί βασιλείας Αναστασίου Α’ (491-518). Ο Ρωμανός Α’ Λεκαπηνός προσάρτησε στη Χαλκή ένα μικρό παρεκκλήσιο αφιερωμένο στον Χριστό Χαλκίτη. Σε αυτό το παρεκκλήσιο τάφηκε (το 972) ο αυτοκράτορας Ιωάννης Α’ Τσιμισκής.

Παλάτι της Μαγναύρας

Το ανάκτορο της Μαγναύρας (αριστερά) και η Χαλκή Πύλη (δεξιά) (αναπαράσταση Antoine Helbert).

Στην αίθουσα της Μαγναύρας (αριστερά) οδηγούσε μια υπόστυλη αυλή, το αναδενδράδιον, που ήταν ένα είδος κήπου. Στο βάθος δεξιά διακρίνεται το παρεκκλήσιο του Χριστού Χαλκίτη και η Χαλκή Πύλη (αναπαράσταση Antoine Helbert).

Η Αψιδωτή Αίθουσα του Μεγάλου Περιστύλιου (κατά μήκος τομή / αναπαράσταση Antoine Helbert).

Η μεγάλη περίστυλη αυλή έφερε πλούσιο διάκοσμο από υπέροχα επιδαπέδια ψηφιδωτά.

Χρυσοτρίκλινος

Χρυσοτρίκλινος (αναπαράσταση Antoine Helbert).

Ο Χρυσοτρίκλινος (χρυσή αίθουσα), η αίθουσα του θρόνου από τον 6o αιώνα, βρισκόταν στη νότια πλευρά του Μεγάλου Παλατιού, πιθανότατα κοντά και στο ανάκτορο του Βουκολέοντος. Αποτελούσε τη σημαντικότερη αίθουσα υποδοχής και παράθεσης δείπνων στην αυτοκρατορική κατοικία κατά τη Μεσοβυζαντινή εποχή και ταυτόχρονα την καρδιά και το νευρικό σύστημα του ανακτόρου. Ο Χρυσοτρίκλινος ήταν επίσης ο χώρος, όπου τελούνταν το καθημερινό αυτοκρατορικό τυπικό.

Το κτήριο είχε οκτώ τόξα ή καμάρες στο εσωτερικό του, από τις οποίες η ανατολική ήταν σίγουρα αψίδα, καθώς αναφέρεται επίσης ως κόγχη. Είναι γνωστό ότι η κατασκευή καλυπτόταν με τρούλο και το εσωτερικό φωτιζόταν από δεκαέξι παράθυρα και από έναν ακαθόριστο αριθμό μικρότερων παραθύρων (των οποίων το άνοιγμα καλυπτόταν πιθανώς με αλάβαστρο). Η κυρία είσοδος της αίθουσας ήταν στη δυτική πλευρά και σε αυτήν οδηγούσε ένα προστώο που ονομάζεται Τριπέτων ή Ωρολόγιον (κατά πάσα πιθανότητα επειδή εκεί υπήρχε κάποιος μηχανισμός ρολογιού). Η ανατολική αψίδα της αίθουσας ήταν το σημείο όπου βρισκόταν ο αυτοκρατορικός θρόνος κατά τη διάρκεια των επίσημων ακροάσεων.

Το Παλάτι του Ρωμανού Α’  Λεκαπηνού στο Μυρέλαιο (αναπαράσταση Antoine Helbert)

Το πολυτελέστατο κτίσμα των Βλαχερνών ήταν ένα συγκρότημα κτηρίων. Η συνοικία των Βλαχερνών βρίσκεται στη ΒΔ άκρη της Κωνσταντινούπολης, στην άλλη άκρη της Πόλης, στον ομώνυμο λόφο, δίπλα στα τείχη. Τον 11ο αιώνα ο Αυτοκράτορας Αλέξιος Α’ Κομνηνός δημιούργησε το ανάκτορο των Βλαχερνών, το οποίο υπήρξε η μόνιμη κατοικία των Αυτοκρατόρων από το 1081 ως το 1453. Παρόλα αυτά το Μέγα Παλάτιον συνέχιζε να χρησιμοποιείται για επίσημες τελετές. Στην εποχή του, καθώς κτίστηκε πάνω στον ψηλότερο από τους Επτά λόφους, χωρίς κανένα εμπόδιο μπροστά του, ονομαζόταν Υψηλόν Παλάτιον, προσέφερε στους ενοίκους του ανεμπόδιστη πολλαπλή θέα του Κεράτιου κόλπου, της απέναντι ακτής της Περαίας, των εξοχών πέρα από τα θεοδοσιανά τείχη, και της Κωνσταντινούπολης, μέχρι τη θάλασσα της Προποντίδας.

1. Ναός Θεοτόκου, 2. Αγία Σορός, 3. Αίθουσα Δανούβιου, 4. Ωκεανός, 5. Τρίκλινος Αναστασιανός, 6. Παλάτι Αλέξιου Α΄ Κομνηνού, 7. Δεσμωτήριο Ανεμά, 8. Αυτοκρατορικά λουτρά, 9. Παλάτι Μανουήλ Κομνηνού, 10. Παρεκκλήσιο, 11. Παλάτι της Ειρήνης, 12. Πύργος του Ισαάκιου  Άγγελου (αναπαράσταση Byzantium 1200).

Οι ξένοι επισκέπτες που έμπαιναν στο παλάτι έμεναν με ανοιχτό το στόμα βλέποντας τέτοιο πλούτο και χλιδή. Ο αυτοκράτορας Μανουήλ Α’ Κομνηνός (1143-1180) αποφάσισε να επεκτείνει και να μεγαλώσει το ανάκτορο και επένδυσε «τις κολόνες και τους τοίχους του με χρυσάφι και ασήμι, και πάνω τους σκάλισε εικόνες με μάχες που έγιναν πριν από την εποχή του αλλά και με μάχες δικές του. Έστησε επίσης ένα θρόνο, ώστε αυτός να κάθεται αποκάτω. Ήταν γεμάτο πετράδια ανυπολόγιστης αξίας, και τη νύχτα δεν χρειάζονταν φώτα, γιατί όλοι μπορούσαν να δουν από το φως που έβγαζαν τα πετράδια». Το ανάκτορο των Βλαχερνών κυριολεκτικά ισοπεδώθηκε από τους Σταυροφόρους το 1204. Οι Παλαιολόγοι, όταν απελευθέρωσαν την Πόλη το 1261, τις ανακαίνισαν, και εδώ διανυκτέρευσε ο Κωνσταντίνος ΙΑ’ Παλαιολόγος, τη νύκτα πριν από την Άλωση το 1453 (αναπαράσταση Antoine Helbert).

Ο Ιππόδρομος της Κωνσταντινούπολης, που είχε πρότυπο τον Circus Maximus της Ρώμης, ήταν ένας από τους μεγαλύτερους. Το κτίσιμό του, που είχε ξεκινήσει ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Σεβήρος, ολοκλήρωσε ο Μ. Κωνσταντίνος, όταν μετέτρεψε το αρχαίο Βυζάντιο στη νέα του πρωτεύουσα. Η κατασκευή του τελείωσε το 330. Ο Ιππόδρομος, προσαρτημένος στο ανάκτορο, αποτελούσε έκφραση της ρωμαϊκής νοοτροπίας: ο Ιππόδρομος ήταν σημαντικός για τη θριαμβική αυτοκρατορική ιδεολογία, καθώς εδώ γινόταν παραλληλισμός ανάμεσα στα αγωνίσματα του ιπποδρόμου και τον αυτοκρατορικό θρίαμβο. Οι επευφημίες του λαού στον Ιππόδρομο αναδείκνυαν την αυτοκρατορική παντοδυναμία. Εδώ μόνο, ο αυτοκράτορας ερχόταν σε επαφή με τη μάζα του λαού της πόλης κατά τη διάρκεια των περιοδικών εορταστικών εκδηλώσεων. Εδώ παρουσιάζονταν οι νέοι αυτοκράτορες, εδώ πραγματοποιούνταν εκτελέσεις σημαντικών προσώπων και εορτασμοί.

Ιππόδρομος Κωνσταντινούπολης (αναπαράσταση Antoine Helbert)

Ο Ιππόδρομος της Κωνσταντινούπολης είχε μήκος μεταξύ 450 και 480 μέτρων, εξωτερικό πλάτος 117 μέτρα και εσωτερικό πλάτος περίπου 80 μέτρα. Υπολογίζεται ότι χωρούσε περίπου 100.000 άτομα. Το νοτιοδυτικό ημικυκλικό άκρο (η σφενδόνη) επιστεφόταν με μια κιονοστοιχία.

Σφενδόνη Ιππόδρομου (αναπαράσταση Byzantium 1200)

 Στο ευθύ (βορειοανατολικό) άκρο υπήρχαν δώδεκα πύλες (carceres, κάγκελλα ή θύραι) που είχαν τη δυνατότητα να ανοίγουν συγχρόνως με αυτόματο μηχανισμό. Σε έναν πύργο πάνω από αυτές τις πύλες είχαν στηθεί τα περίφημα τέσσερα χάλκινα άλογα, τα οποία μετά το 1204 τα πήραν οι Ενετοί και τα τοποθέτησαν πάνω από την πύλη της βασιλικής του Αγίου Μάρκου.

Οι δώδεκα πύλες της αφετηρίας των αρμάτων. Στον πύργο, εικονίζονται τα τέσσερα άλογα του Λυσίππου (αναπαράσταση Byzantium 1200). Στην εικόνα αριστερά τα αυθεντικά άλογα, που βρίσκονται στον Άγιο Μάρκο της Βενετίας.

Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α’  εικονίζεται, ανάμεσα στους γιους του και αξιωματούχους να παρακολουθεί αγωνίσματα στον Ιππόδρομο.

Ο τρίποδας των Δελφών, τοποθετημένος στη σπίνα του Ιπποδρόμου (αναπαράσταση Byzantium 1200).

Ο λαός του Βυζαντίου ήταν πολύ στενά συνδεδεμένος με τον ιππόδρομο. Οι αρματοδρομίες ήταν το πιο δημοφιλές άθλημα και το πιο αγαπητό λαϊκό θέαμα, αφότου η χριστιανική εκκλησία απαγόρευσε τις μονομαχίες, και όλοι σχεδόν οι πολίτες υποστήριζαν με ενθουσιασμό κάποια από τις ομάδες που έπαιρναν μέρος σ’ αυτές.

Η δραστηριότητα που σχετιζόταν με τους αγώνες στον Ιππόδρομο γέννησε τους μοναδικούς θεσμούς που επέτρεπαν ενεργό λαϊκή συμμετοχή. Επρόκειτο για τους περίφημους δήμους, τις φατρίες του Ιπποδρόμου. Τέσσερις φατρίες, οι οποίες προσδιορίζονταν με χρώματα και υποστήριζαν τους επαγγελματίες ηνιόχους, που ήταν συχνά δημοφιλέστατες προσωπικότητες, μεταφυτεύτηκαν από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (και το ίδιο συνέβη και σε άλλες πόλεις). Οι δύο δευτερεύουσες φατρίες, οι Λευκοί και οι Ρούσιοι (Κόκκινοι), επισκιάζονταν συστηματικά και τελικά ενσωματώθηκαν ουσιαστικά στις δύο πιο σημαντικές, τους Βένετους (Γαλάζιους) και τους Πράσινους. Κάθε δήμος είχε τη δική του κερκίδα στη δυτική πλευρά του Ιπποδρόμου, απέναντι από το κάθισμα και στη γραμμή τερματισμού, καθώς και λέσχες και χώρους στη γύρω περιοχή.

Ανάμεσα στους οπαδούς των Δήμων συμπεριλαμβάνονταν πολύ συχνά και οι αυτοκράτορες (ήταν συνήθως υποστηρικτές της ομάδας των Πράσινων, και σπανιότερα – μόνο έξι αυτοκράτορες – των Βένετων). Το θέαμα που πρόσφερε στους θεατές ήταν εντυπωσιακό και γεμάτο συγκινήσεις. Η δύναμη, η επιδεξιότητα και η τόλμη που έδειχναν οι τέσσερις αρματοδρόμοι κατά τη διάρκεια των επτά γύρων μιας αρματοδρομίας προκαλούσε το θαυμασμό και τον ενθουσιασμό.

Αναπαράσταση άρματος και αρματηλάτη του δήμου των Πρασίνων.

Αγώνας αρμάτων στον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης (Byzantium 1200).

Μετεξέλιξη των Δήμων από αθλητικές οργανώσεις σε πολιτικές ομάδες

Καθώς οι δήμοι (και κυρίως οι Πράσινοι και οι Βένετοι) αποκτούσαν όλο και μεγαλύτερη επιρροή και ανέπτυσσαν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά εν είδει πολιτικών κομμάτων, ο Ιππόδρομος εξελισσόταν σε τόπο όπου ο λαός εξέφραζε δημόσια τη γνώμη του και εκτόξευε πολιτικά φορτισμένα συνθήματα, παίρνοντας θέση ως προς τα ζητήματα που ανέκυπταν στην Αυλή, τους κοινωνικούς συσχετισμούς και τις εκρηκτικές θρησκευτικές διαμάχες της εποχής. Προκειμένου να εξασφαλίζουν τη λαϊκή υποστήριξη, οι αυτοκράτορες συχνά έδειχναν εύνοια στον ένα ή στον άλλο δήμο, των οποίων η ανάμειξη στα πολιτικά πράγματα αποδείχτηκε κρίσιμη πάνω από μια φορά.

Οι Δήμοι, ως πολιτικές οργανώσεις, θα είχαν και κάποια ηγεσία, αυτή θα προερχόταν από τις ανώτερες τάξεις, αριστοκρατικές ή αστικές, άτομα δηλαδή με μεγάλη επιρροή. Πέρα από αυτό, στην ανάπτυξή τους συντέλεσε και το ότι, καθώς ήταν οι μόνες κοσμικής προέλευσης οργανωμένες ομάδες στις πόλεις, σ’ αυτούς έπεφτε η ευθύνη της ανάληψης καθηκόντων άσχετων με τον αθλητικό χώρο, όπως π.χ. η επάνδρωση των τειχών κατά τη διάρκεια μιας πολιορκίας.

Ο πολιτικός ρόλος των δήμων γίνεται ιδιαίτερα φανερός στην πιο μεγάλη από τις εξεγέρσεις που με δική τους πρωτοβουλία οργανώθηκε, τη στάση του Νίκα, το 532, ενάντια στον Ιουστινιανό. 

Βιβλιογραφία

Παλάτι

Ιππόδρομος – Δήμοι

Cameron, A., Circus factions. Blues and Greens at Rome and Byzantium, Oxford 1976.

Dvornik, F., “The circus parties in Byzantium”, Byzantina – Metabyzantina 1 (1946), 119-133.

Fotiou, A. S., “Byzantine circus factions and their riots”, JOB 27 (1978), 1 – 17.

Μισίου, Δ., «Δήμοι και δημοκρατία στο Βυζάντιο», στο Αφιέρωμα στο Ν. Σβορώνο, τ. Α΄, Ρέθυμνο 1986, 59-69.

Χριστοφιλοπούλου, Αικ., «Οι εκτός της Κωνσταντινουπόλεως βυζαντινοί δήμοι», στο Χαριστήριον εις Α. Κ. Ορλάνδον, τ. Β΄, Αθήνα 1966, 327-360.

Talbot-Rice, T., Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών, ελλ. μτφρ. Βώρος, Φ.Κ., δ΄ έκδ., Παπαδήμας, Αθήνα 1988.

Walter, G., Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, ελλ. μτφρ. Παναγιώτου, Κ., Παπαδήμας, Αθήνα 1970.

© Δημήτρης Γαρουφαλής

Το παρόν χορηγείται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές .